Дзмітрый Крук: Рэпрэсіўная эканоміка — гэта выжыванне замест развіцця

Рэпрэсіўная эканоміка скажае стымулы эканамічных паводзінаў фірмаў і хатніх гаспадарак. Гэта становіцца перашкодай для развіцця і росту як асобных эканамічных суб'ектаў, так і эканомікі ў цэлым. Пра тое, як гэта адбываецца, у інтэрв'ю Thinktanks.by распавёў эксперт BEROC (Кіеў) Дзмітрый Крук.

Фота Дзмітрыя Дзмітрыева

Фота Дзмітрыя Дзмітрыева


— У нядаўнім інтэрв'ю вы згадалі пра рэпрэсіўнай эканоміцы. Не маглі б патлумачыць, што азначае гэты тэрмін?
— Рэпрэсіўнай эканомікай я называю асяроддзе, у якім любыя эканамічныя планы і рашэнні могуць быць парушаныя валюнтарысцкім умяшаннем па неэканамічных матывах. Гэта тое, што мы назіраем сёння. Калі ў любы момант да любога бізнесу могуць зайсці нечаканыя госці і прад'явіць прэтэнзіі на неверагодную суму. Па прыклады недалёка хадзіць: тое, што ставіцца ў віну найбуйнейшаму навінаваму парталу, кампаніям «21 стагоддзе» і «Юркас». У юрыстаў абгрунтаванасць прэтэнзій выклікае вялікія пытанні, а ўладальнікі і супрацоўнікі трапляюць у турму. Ну а афіцыйная прапаганда, асабліва не саромеючыся, намякае ці нават проста заяўляе аб палітычным складніку гэтых спраў.
У такой сітуацыі іншыя бізнесмены добра разумеюць, што лёгка могуць аказацца наступнымі, калі праявяць нелаяльнасць або калі камусьці іх нелаяльнасць прымроіцца. І яны спрабуюць засцерагчы сябе і бізнес. Самае простае і відавочнае рашэнне ў гэтай сітуацыі — гэта рэлакацыя. Але дазволіць яе сабе могуць далёка не ўсе: многія фірмы прывязаныя да краіны — альбо рынкам, альбо работнікамі, альбо лагістычнымі і фінансавымі сувязямі. Пераехаць ім складана, таму яны выкарыстоўваюць розныя схемы для зніжэння рызык, у тым ліку тое, што я называю фінансавай эміграцыяй. Нярэдка ў беларускай юрыдычнай асобы застаецца столькі грошай, колькі неабходна для выплаты заробкаў, астатняе выводзіцца ў падкантрольныя структуры за мяжой.
Падобным чынам паводзяць сябе і хатнія гаспадаркі. Многія перажываюць за захаванасць сваіх зберажэнняў. Адно з самых распаўсюджаных пытанняў, якое мне задавалі на працягу апошняга года: якія ёсць інструменты зберажэнняў, якія не трэба захоўваць ні ў беларускім банку, ні ў наяўнай форме. Такія настроі адбіваюцца і на спажывецкіх паводзінах хатніх гаспадарак. Напрыклад, у апытаннях, якія праводзяцца Нацбанкам, выразна бачная тэндэнцыя, што ацэнка спрыяльнасці сітуацыі для буйных пакупак зніжаецца ў апошнія паўтара года.
Вядома, усё азначанае адбіваецца на фінансавых патоках бягучага характару.
— Гэта значыць рэпрэсіўная эканоміка фактычна выштурхоўвае грошы з краіны?
— Так, але нават гэта, на мой погляд, не ключавая праблема. Калі бізнес паводзіць сябе такім чынам, як я распавёў вышэй, гэта значыць, што яго матывацыя перакручаная. Для нармальнага бізнесу ўласцівая ўстаноўка на пашырэнне, стварэнне новых тэхналогій, заваёва рынкаў. Такі падыход спрыяе і эканамічнаму, і тэхналагічнаму развіццю краіны. У рэпрэсіўнай эканоміцы бізнес думае толькі пра выжыванне, і гэта азначае, што яго стымулы перакручаныя, на парадку дня не стаіць стварэнне новых падыходаў і новых тэхналогій.
Падобным чынам у рэпрэсіўнай эканоміцы скажаюцца і стымулы паводзін хатніх гаспадарак. Яны баяцца нечаканых сітуацый і сюрпрызаў ад дзяржавы, мяркуючы, што рэпрэсіі могуць распаўсюдзіцца на іх, альбо яны пацерпяць ад спадарожных эканамічных праблем. У беларускіх хатніх гаспадарак такія асцярогі захоўваюцца шмат гадоў. Ужо надта шмат эканамічных сюрпрызаў давялося перажыць. Гэта прывяло да таго, што наша крэдытна-фінансавая сістэма канцэптуальна не можа належным чынам выконваць свае функцыі. Дарагоўля запазычанняў, вузкі па маштабах унутраны фінансавы рынак — усё, на што любяць скардзіцца дужыя гаспадарнікі, — гэта праблемы, якія менавіта яны і стварылі. Невысокі ўзровень даверу да банкаўскай сістэмы, велізарная даларызацыя — гэта сістэмныя праблемы, наўпрост звязаныя з эканамічным даверам. У апошні год сітуацыя яшчэ пагоршылася: хатнія гаспадаркі вывелі з банкаўскай сістэмы значную частку сваіх зберажэнняў і паклалі пад падушку.
Калі рэзюмаваць, то нармальная эканоміка развіваецца шмат у чым за кошт таго, што людзі і фірмы ў ёй будуюць планы свайго развіцця і спрабуюць рэалізоўваць гэтыя планы. Галоўныя ўстаноўкі ў рэпрэсіўнай эканоміцы — чаканне і выжыванне. Фактычна гаворка ідзе аб поўным скажэнні базавых стымулаў. Перспектыў росту і развіцця ў такой эканомікі вельмі мала.
— Калі казаць пра высокую ступень даларызацыі, то яна назіраецца ў Беларусі ўжо шмат гадоў. Ці значыць гэта, што эканоміка і раней была рэпрэсіўнай, але ў меншай ступені?
— Сам па сабе тэрмін — гэта не нейкая сталая канструкцыя. Цяпер я яго выкарыстоўваю, паколькі ён дазваляе пашырыць рамкі разумення бягучай сітуацыі. І адсутнічае нейкая агульнапрызнаная шкала, з дапамогай якой можна было б вымераць ступень рэпрэсіўнасці эканомікі. Але пасля жніўня 2020 года яна відавочна на парадак большая, чым у канцы 1990-х ці нават у сярэдзіне 2000-х, калі гучалі абяцанні паціснуць руку апошняму бізнесоўцу. Нейкая ступень свабоды заўсёды была, што давала бізнесу магчымасць не толькі існаваць, але і развівацца.
— Калі рэпрэсіўная эканоміка — гэта такі тупіковы шлях развіцця, якім чынам яна праіснавала на працягу 27 гадоў і перыядычна нават расла?
— Дыстанцыя ў 27 гадоў — вельмі доўгая. Яе можна, вядома, спрабаваць апісаць, абапіраючыся на які-небудзь адзін фундаментальны трэнд. Але мне здаецца, што больш адэкватна яе разглядаць праз прызму асобных часовых прамежкаў, якія былі натхнёныя рознымі фактарамі. Калі казаць метафарычна, шлях у 27 гадоў удалося пераадолець кароткімі перабежкамі, і на кожным прамежку дзейнічалі розныя фактары.
Канец 1990-х — пачатак 2000х характарызаваліся спробамі знайсці свой асаблівы шлях у эканоміцы на чале з дзяржавай ва ўсіх праявах. Гэта не атрымалася, і фініш гэтага шляху азначала велізарнай інфляцыяй і дэвальвацыяй. Для гэтага перыяду існуе вялікая колькасць гістарычных аналогій.
Пасля яго наступілі «залатыя гады» — перыяд з 2003 па 2008 год, які ўлады так любяць успамінаць. З аднаго боку, працягвалі гучаць тэзісы аб накіроўваючай ролі дзяржавы. Але галоўнай адметнай рысай таго перыяду я б назваў удалую падладку існуючай эканомікі пад кан'юнктуру, якая складвалася. Дабрабыт тых гадоў звязаны са спрыяльным знешнім асяроддзем, асноўнымі фактарамі якога былі цэны на расійскія энерганосьбіты. У той перыяд бурны рост у Расіі аказаўся для нас вельмі спрыяльным, энергетычныя прэферэнцыі былі на сваім максімуме. У гэты ж перыяд важнай умовай быў рост попыту на прадукцыю, якую магла забяспечыць вытворчая база Беларусі. Усё гэта забяспечыла «эканамічны цуд» 2003-2008 гадоў.
2009-2014 гады я б назваў перыядам шараханняў. Ранейшы механізм сябе шмат у чым зжыў, але яго спрабавалі рэанімаваць. Да таго часу, пакуль не прыйшло разуменне, што гэта немагчыма, паколькі вонкавыя ўмовы змяніліся. Доўга не хацелася верыць у тое, што конь здох, але ў рэшце рэшт мне давялося.
Таму ў перыяд з 2015 па 2018 год эканамічныя ўлады спрабавалі ўвасобіць ідэю селектыўнай лібералізацыі. Аслабілі лейцы для прыватнага бізнесу, скарацілі планавасць і адміністрацыйнасць у дзяржсектары. Усё гэта дало невялікі ўсплёск росту ў 2017-2019 гадах. Менавіта ў гэты перыяд сталі эксплуатавацца магчымасці IT-сектара. Фундаментальная ідэя—- разам з традыцыйнай эканомікай могуць існаваць астраўкі свабоднай эканомікі. У гэты перыяд удалося праіснаваць на аснове такой логікі і ідэалогіі.
Аднак ужо у 2019 годзе ўсё стала патроху вяртацца на кругі свае. Дзяржава спалохалася, што губляе кантроль у выніку касметычных рэформаў і паспрабавала адгарнуць сітуацыю назад. Так мы і падышлі да 2020 года.
Калі ўсё ж спрабаваць знайсці нейкую скразную эканамічную ідэю ўсіх гэтых 27 гадоў, то я б яе вызначыў так: дзяржава — галоўны эканамічны заказчык, архітэктар і будаўнік. Увасаблялася гэтая ідэя з дапамогай розных механізмаў і інструментаў, з рознымі наступствамі. У сухіх эканамічных лічбах аб нейкім яе прамежкавым поспеху можна казаць толькі ў дачыненні да перыяду 2003-2008 гадоў. І ўся прэтэнзія на поспех 27 гадоў па вялікім рахунку грунтуецца на апеляцыі толькі да гэтага «залатога перыяду» і яго водгукаў. Сёння ж усё больш відавочным следствам становіцца разрыў у дабрабыце з суседнімі краінамі, які расце, і перспектывамі развіцця, якія схлопваюцца.