Гісторык: «Ідэйна Лукашэнка прайграў»

Гісторык Аляксандр Пашкевіч разважае на «Салідарнасці» пра трансфармацыю рэжыму, патэнцыял дыяспары і раскол у дэмакратычным лагеры.

photo_2021_05_02_20_21_05_logo.jpg

— У фільме расійскага блогера Іллі Варлавама беларускі пісьменнік і мастак Артур Клінаў выказаў думку, што папулярны на Захадзе штамп пра «апошняга дыктатара Еўропы» — перабольшанне. Маўляў, з дыктатурай беларусы сутыкнуліся толькі летась, дагэтуль жа ў нас быў аўтарытарызм. Як бы вы як гісторык ахарактарызавалі тое, што сёння адбываецца ў Беларусі?

— Думаю, што меркаванне Клінава слушнае. Сапраўды, раней некаторыя публіцысты злоўжывалі тэрмінам «таталітарызм». У нас была аўтарытарная сістэма, дзе ўся ўлада належала аднаму чалавеку — нават не людзям, што былі аб’яднаныя вакол яго.

У гэтай сістэме да 2020-га апанентам улады дастаткова шмат чаго дазвалялася. У палітычным сэнсе, вядома, нічога, хутчэй у эканамічным і культурным.

Былі розныя перыяды, яны мяняліся. У сістэму можна было ўбудавацца і, неяк забыўшыся, што ёсць такі аўтарытарны рэжым, не цікавіцца палітыкай і існаваць. Часам існаваць досыць някепска.

Цяпер рух ідзе ў кірунку таталітарнай сістэмы, калі ўлада прэтэндуе на панаванне не толькі ў палітычнай сферы. Калі раней не было асаблівага пранікнення ў прыватнае жыццё грамадзян, то цяпер прыкладаюцца намаганні, каб у сістэме, якая цяпер ствараецца, не пакідаць чалавеку унутранай аўтаноміі.

— Ці вядомыя з гісторыі іншых краін падобныя прыклады, калі адносна няжорсткі аўтарытарны рэжым цягам кароткага часу пераходзіў у новую якасць — да дыктатуры?

— Напэўна, у афрыканскіх краінах калісьці такое адбывалася, але ў еўрапейскай гісторыі мне цяжка прыгадаць падобны выпадак, каб адносна мяккі аўтарытарны рэжым, адчуўшы пагрозу для сябе, ператвараўся ў дыктатарскі. І каб пры гэтым ён сутыкнуўся з настолькі масавым праяўленнем пратэсту супраць сябе.

Таму я думаю, што наша сітуацыя для Еўропы, яе навейшай гісторыі, унікальная.

— На развітанні з застрэленым супрацоўнікам КДБ генерал Белаконеў прапанаваў «мочить в сортире всех», «за аднаго — дваццать, сто, каб непанадна было нікому». Чаго чакаць пасля гэтых слоў?

— На жаль, за апошнія паўтара года рэжым пераступіў столькі чырвоных ліній, калі здавалася, што вось такое немагчыма і да такога ўлады не дойдуць, то я, напрыклад, так ўпэўнена ўжо не казаў бы, што гэта проста запалохванне, што ніколі ў жыцці нехта не наважыцца так дзейнічаць, што не знойдуць выканаўцаў.

Практыка паказвае, што тармазоў у кіраўніцтва рэжыму няма, знаходзяцца і выканаўцы. Я не магу паручыцца за тое, што нейкія брутальныя падзеі, якія здараліся раней пры іншых рэжымах, не адбудуцца і ў нас.

Пакуль гэта толькі словы. Што будзе далей? Развіццё падзей ідзе ў гэтым кірунку: робіцца ўсё больш жорстка, законныя стрымліванні і абмежаванні адмененыя.

— За апошні год з краіны з’ехалі тысячы беларусаў. Найперш таленавітыя людзі, карысныя спецыялісты. З чым можна параўнаць сучасны масавы ад’езд? Наколькі сур’ёзнай вам бачыцца сітуацыя?

— Першая гістарычная паралель, якая просіцца, — гэта сітуацыя напрыканцы Другой сусветнай вайны, пасля заканчэння нямецкай акупацыі, калі на тэрыторыю Беларусі прыйшла Чырвоная Армія.

Людзі, якія ведалі, што такое сталінскі рэжым, адчувалі небяспеку ад яго, масава ўцякалі на Захад. Тысячы чалавек у адзін час з’ехалі ў Еўропу, потым перабраліся ў Амерыку, Аўстралію ды іншыя краіны. Многія не вярнуліся пасля — так сфармавалася беларуская паваенная дыяспара.

Тады, як і цяпер, з’ехала шмат беларусаў, важных для Беларусі. Якія б маглі прынесці карысць, але былі для краіны страчаныя.

Тое, што сёння беларусы зноў масава пакідаюць радзіму, што мы зноў губляем не горшых людзей, часам унікальных спецыялістаў, б’е па нашых перспектывах. І не толькі па сучасных.

Бо вядома, што не ўсе вернуцца пасля. Не ўсе кампаніі ды ўстановы, што выехалі з краіны, адновяцца тут. І чым больш гэты рэжым будзе пры ўладзе, тым больш будзе вымывацца каштоўных спецыялістаў. А гэта, як кажуць, штучны тавар, які так хутка не адновіш.

— Што вы думаеце пра досыць аптымістычнае меркаванне наконт сённяшняй плыні эміграцыі: маўляў, яна больш згуртаваная, мае большы патэнцыял дзякуючы сучаснаму ўзроўню камунікацыі?

— Вядомы факт, што сёння чалавек можа выехаць з Беларусі і дзякуючы інтэрнэту не губляць сувязь ні з сям’ёй, ні з сябрамі, са сваім прафесійным асяродкам. Бываюць выпадкі, калі чалавек можа і паўгода-год знаходзіцца за мяжой, не інтэгруючыся ў мясцовае грамадства і жывучы беларускім парадкам дня, калі яму дазваляюць умовы.

То-бок, сённяшнюю сітуацыю не параўнаць з той, у якой аказалася паваенная эміграцыя. Калі чалавек фактычна страчваў сувязь з радзімай, пакінуўшы яе. Рэдкія лісты падвяргаліся цэнзуры, інфармацыя праз СМІ часта даходзіла скажоная, бо краіна была закрытая.

Сённяшняя сітуацыя пакуль што не такая трагічная. Хоць цяжка сказаць, як яна будзе далей развівацца, што будзе са сродкамі камунікацыі, з тымі ж сацсеткамі.

Зноў жа, падзеі, што адбыліся год таму, якія працягваюць адбывацца, далі вялікі штуршок беларусам для разумення повязі са сваёй зямлёй. Многія, хто яшчэ нядаўна былі абыякавыя, абудзіліся. І людзі, што пакідаюць радзіму, вязуць гэтае разуменне з сабой.

Таму я думаю, што наша дыяспара будзе больш моцная, больш беларусацэнтрычная. І гэта перавага на будучыню, бо дыяспара часта грае важную ролю ў вызначальныя моманты. Тут гаворка не пра ўласна забеспячэнне змен, а пра час, які наступіць адразу пасля іх. Час, калі дыяспара зможа зрабіць свой унёсак.

Зараджэнне моцнай дыяспары на фоне таго, што цяпер адбываецца ў краіне, — безумоўны плюс. З іншага боку, трэба памятаць, што, якім бы ні было моцнае беларускае прадстаўніцтва за мяжой, будучыня краіны залежыць найперш ад таго, што будзе адбывацца тут, як будуць пачувацца тыя, хто застаўся тут, наколькі яны будуць гатовыя змагацца.

— Беларускае грамадства выглядае расколатым. Падзел ідзе не толькі на прыхільнікаў і праціўнікаў Лукашэнкі. Мяркуючы па сацсетках, дэмакратычны лагер падзяліўся на ўмоўных прыхільнікаў перамен, так званай «новай апазіцыі», і на кансерватараў. Што нас можа аб’яднаць?

— Тое, што адбываецца, — гэта натуральная з’ява. Адна частка нацыянальна-дэмакратычнага лагера выступае за традыцыйны падыход. Калі ўсё завязана на родную мову, на пастулаты, якія застаюцца нязменнымі ўжо трыццаць гадоў: прыйсці да ўлады, правесці беларусізацыю, бо калі няма адраджэння беларускай мовы, то імгненна наступіць канец нацыі.

Для прадстаўнікоў гэтай часткі лагера характэрнае мысленне, што русіфікацыя моўная азначае і русіфікацыю свядомасную. Часта можна пачуць, што беларусы, якія размаўляюць па-руску, фактычна далучаюцца да рускага народа.

Магчыма, раней такія думкі былі папулярнымі, але цяпер я лічу важным найперш пабудову палітычнай нацыі, у якой этнічна-культурныя, моўныя пытанні не будуць на першым месцы. Хоць яны, безумоўна, застаюцца вельмі важнымі.

Сёння нам важна думаць пра тое, як не быць маргіналамі ў грамадстве, каб быць разам з паўсталымі масамі. І тыя ж моўныя, культурныя аспекты даносіць грамадству ў сучаснай форме, каб не кідацца ў непазбежную радыкалізацыю, якая робіць нас сектантамі, маргіналізуе і ізалюе.

Нашы сілы колькасна малыя. І калі мы будзем супрацьпастаўляць сябе гэтай частцы грамадства, не будзем прыстасоўвацца пад яго патрэбы, то нас перастануць слухаць і мы будзем варыцца ў сваім катле.

Не думаю, што магчыма нейкае збліжэнне паміж новым і кансерватыўным лагерамі. Гэтыя спрэчкі застануцца і, баюся, працягнуцца пасля таго, як адбудуцца перамены. Важна, каб была згода па прынцыповых пытаннях, калі яны будуць рэальна вырашацца. Па пытаннях мовы, беларусізацыі.

— Ці ёсць надзея на адраджэнне грамадзянскай супольнасці пасля ліквідацыі больш чым дзвюх соцень недзяржаўных аб’яднанняў, у тым ліку найстарэйшых праваабарончых арганізацый, Саюза пісьменнікаў?  

— Арганізацыі, што цяпер ліквідуюцца, розныя. Для адных наяўнасць дзяржаўнай рэгістрацыі ці офіса не прынцыповая. Той жа Саюз пісьменнікаў можа існаваць і без гэтага. З’явіцца магчымасць — і яны адновяць дзейнасць у ранейшым фармаце.

Іншая справа, што дзейнасць некаторых арганізацый немагчымая без легальнага статусу. Часта гэта аб’яднанні, якія дапамагаюць простым людзям наладзіць камунікацыю з уладамі. І многім з іх давядзецца прыпыніць дзейнасць, бо ў сённяшніх умовах яна немагчымая.

Для СМІ, што пасля пагромаў апынуліся выціснутымі за мяжу, будзе складана перажыць гэты перыяд. У кожнага з іх быў рэдакцыйны калектыў, наладжаная арганізацыя працы, пэўная інфраструктура. І ўсё гэта ў адзін час было разбурана.

У любым выпадку, тыя ўдары, што наносяцца па грамадзянскай супольнасці, не ўзмацняюць яе, а заганяюць у падполле. Духоўна яна, можа, і будзе мацнець, але каб арганізацыйна, інфраструктурна аднавіцца, спатрэбіцца час. І не кожнаму гэта ўдасца.

— Лукашэнка нядаўна заявіў, што настаў час стварыць сапраўдную грамадзянскую супольнасць, у якой не будзе недзяржаўных аб’яднанняў, але будуць праўладныя БРСМ, «Белая Русь», ветэранскія і жаночыя арганізацыі? Што вы пра гэта думаеце?

— Адказ на гэта адназначны. Усё гэта асуджана на правал, бо грамадзянская супольнасць можа будавацца толькі на жывой аснове, а не на мёртвай. Не на мёртванароджаных арганізацыях, якія толькі і глядзяць уладам у рот.

Такія арганізацыі знікаюць імгненна, як толькі знікае дзяржаўная падтрымка. У гэтых заявах не бачыцца нічога, акрамя пустой балбатні. Яскравы прыклад — мінулы год, калі гэтыя арганізацыі, у якія дзесяцігоддзямі ўліваліся грошы, якія падтрымліваліся дзяржавай, ніяк не праявілі сябе. Калі адзіным апірышчам улады аказаліся сілавікі.

Ідэйна Лукашэнка прайграў, застаецца толькі ўтрыманне сілай. Тут жа гаворка пра стварэнне фасаду, які звонку нібыта падфарбаваны, але відавочна гнілы ўнутры.