Айцец Іаан Наўроцкі: балаховец з ордэнам «Чырвонай зоркі»?

Пра незвычайны лёс бацюшкі Іаана з Ружанаў пісалі і раней. Сюжэт шмат у чым хрэстаматыйны: святар у гады нямецкай акупацыі ратуе савецкіх ваеннапалонных пад страхам смерці. Расійскі фільм «Поп» з Сяргеем Макавецкім у галоўнай ролі — акурат пра такі выпадак. Аднак гісторыя Іаана Наўроцкага зусім не такая простая.

Айцец Іаан (стаіць чацвёрты злева) у 1953 годзе

Айцец Іаан (стаіць чацвёрты злева) у 1953 годзе

Іван Уладзіміравіч Наўроцкі нарадзіўся ў 1900 годзе ў Славянску Харкаўскай губерні. Наўроцкія — вядомая на Харкаўшчыне сям’я святароў. Бацька нашага героя служыў да Кастрычніцкага перавароту па розных вёсках, дзядзька ж, Рыгор Наўроцкі, у 1904-м быў настаяцелем Васкрасенскай царквы ў самім Славянску. Прыйшоў 1917 год, а за ім Грамадзянская вайна. Бацька Івана Уладзіміравіча ды малодшы брат былі расстраляныя бальшавікамі.

У часы Савецка-польскай вайны Іван Наўроцкі быў мабілізаваны ў Чырвоную Армію. Вядома, што ў красавіку 1920-га ён знаходзіўся ў Екацярынадары ў складзе 3-га лёгкага артылерыйскага дывізіёну 21-й дывізіі. Удзельнічаў у легендарным наступе на Варшаву, аднак наступ захлынуўся, а сам Наўроцкі трапіў у палон. Зрэшты, хто ведае? Улічваючы паходжанне, а тым больш лёс бацькі і брата, — мог і сам здацца. Але гэта здагадкі.


У лясной канцэсіі Булак-Балаховіча

Тут і пачынаюцца «белыя плямы» ў яго біяграфіі. У 1923-м ён атрымлівае станоўчы адказ з Паўнамоцнага Прадстаўніцтва СССР у Варшаве адносна… сваёй амністыі. Была такая практыка: ад 1922 года кожны ўдзельнік «белых» ці любых іншых антысавецкіх фарміраванняў мог атрымаць амністыю і вярнуцца ў СССР (гэта не тычылася толькі кіраўнікоў, накшталт Махно, Пятлюры або Савінкова). Але навошта амністыя былому палоннаму чырвонаармейцу?

Партрэт Івана Наўроцкага з дакумента пра амністыю, 1922 год

Партрэт Івана Наўроцкага з дакумента пра амністыю, 1922 год

Справа ў тым, што акурат за кошт палонных чырвонаармейцаў вельмі часта фарміраваліся сілы апанентаў бальшавікоў, асабліва напрыканцы вайны. Практыкавалі тое і Барыс Савінкоў, і Станіслаў Булак-Балаховіч, рыхтуючыся да свайго апошняга «Палескага паходу» ўвосень 1920 года. І тут зноў цікавае «супадзенне». Паводле ўспамінаў унучкі айца Іаана, Кацярыны Міцянок, яе дзядуля пасля Рыжскай дамовы 1921 года працаваў на лесанарыхтоўчых працах у Белавежскай пушчы.

Як вядома, менавіта ў гэты час Польшча дала Балаховічу ў пушчы лясную канцэсію, а таксама дазволіла ўзяць сваіх хлопцаў з лагераў для інтэрнаваных, куды тыя трапілі пасля няўдалага «Палескага паходу», перайшоўшы пры адступленні польскую мяжу. Балахоўцаў «бацька» рассяліў у раёнах Белавежы, Гайнаўкі і Нараўцы. Дык вось, Іван Наўроцкі ў 1923 годзе працаваў акурат у Нараўскім надлясніцтве (Nadleśnictwo Narewkowskie Lasów Państwowych).

Канешне, мы маем толькі ўскосныя доказы службы Наўроцкага ў фарміраваннях Балаховіча. Але адкуль узяцца іншым? Захоўваць дакументы ці фотаздымкі такога характару было занадта небяспечна.


Ад палясоўшчыка да святара

Новая мяжа раздзяліла Івана Наўроцкага з маці. Магчыма, менавіта з гэтай прычыны яму была патрэбная дакументальна зацверджаная амністыя ды віза ў СССР, якую ён атрымаў у 1923 годзе. Ці скарыстаўся ён ёй? Невядома. Вядома, што жыць і працаваць ён застаўся на тэрыторыі Польшчы, у лясніцтве ў Белавежскай пушчы. Праца ў тыя часы ў польскай дзяржаве — далёка не апошняя. З заробкам у 450 злотых (на 1929 год) Наўроцкі мог сабе дазволіць паступіць на тэалагічнае аддзяленне Варшаўскага ўніверсітэта, жыць у сталіцы, а на вакацыі ездзіць дадому і працаваць.

Віза Івана Наўроцкага ў СССР, 1923 год

Віза Івана Наўроцкага ў СССР, 1923 год


Падчас вучобы ў Варшаве Іван Уладзіміравіч пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай — Лідзіяй Іванаўнай, дачкой праваслаўнага святара, які служыў пад Беластокам. У 1931 годзе яны ажаніліся. Падобныя «карпаратыўныя» шлюбы — старая, яшчэ з дарэвалюцыйных часоў, традыцыя. Ад 1934 года Наўроцкі з’яўляўся чальцом «Брацтва праваслаўных багасловаў у Польшчы». Да 1937-га айцец Іаан служыў у Камянцы пад Брэстам, а з 1937-га па 1961-ы, да смерці, быў настаяцелем Св.-Петра-Паўлаўскай царквы ў Ружанах.

Іван Наўроцкі ў Варшаве, 1928 год

Іван Наўроцкі ў Варшаве, 1928 год


Паводле ўспамінаў родных, у 1939-м, пасля далучэння Заходняй Беларусі да СССР, да Наўроцкіх дайшлі чуткі, што іх збіраюцца высяляць у аддаленыя раёны «чырвонай імперыі», як «социально чуждый элемент». Што рабіць? Каб зберагчы, прынамсі, жонку ды чатырохгадовую дачушку, айцец Іаан пайшоў на крайні для святара крок: фіктыўны развод. Дарэчы, у чэрвені 1940-га архіепіскап Палескі Аляксандр узнагародзіў Наўроцкага залатым наперсным крыжам, але атрымаў яго святар толькі праз два гады.

Дакумент аб праве на нашэнне залатога крыжа, 1922 год

Дакумент аб праве на нашэнне залатога крыжа, 1922 год


У храме — лагер, за царскімі варотамі — аперацыйная…

У 1941-м, падчас імклівага наступу Вермахта, ваколіцы Ружанаў былі наўпрост высланыя целамі забітых чырвонаармейцаў. Хто будзе іх хаваць? Іх злучэнні ў паніцы адступалі або разбягаліся, мясцовыя жыхары баяліся, а немцам было дакладна не да гэтага. Айцец Іаан, ведаючы нямецкую мову, звярнуўся да афіцэраў наконт дазволу на пахаванне. Прычыну знайшоў вельмі прагматычную: калі трупы не хаваць — пачнецца эпідэмія, а значыць, захварэюць і самі немцы. Дазвол ён атрымаў. Так пачалася яго гісторыя «супрацы з акупантамі».

Савецкія палонныя, лета 1941-га (фота з калекцыі аўтара)

Савецкія палонныя, лета 1941-га (фота з калекцыі аўтара)

Далей — болей. Наўроцкі пераўтварыў царкву ў… лагер для палонных. У самым храме знаходзіліся палонныя, за царскімі варотамі — аперацыйная, лазарэт для параненых. Будынак і прылеглая тэрыторыя ахоўвалася немцамі, але гэта лепш, чым звычайны кавалак поля, абгароджаны калючым дротам. Разам з матушкай, айцец Іаан арганізаваў пастаяннае гарачае харчаванне для палонных, а прыхаджанам загадаў несці старую бялізну, каб выкарыстоўваць яе як бінты.

Цікава, што аперацыі ў царкве-лагеры праводзіў ваеннапалонны — ваенурач 3-га рангу Віктар Лекамцоў, які пазней збег і далучыўся да партызанаў. У лютым 1943-га, ужо ў лясах, ён у экстрэмальных умовах ратаваў кіраўніка партызанскага атраду «Сокал» і вядомага савецкага дыверсанта Кірылу Арлоўскага. Наточаная напільнікам і дэзынфекаваная ў кіпені піла, якой ваенурач праводзіў аперацыю без анестэзіі, дагэтуль захоўваецца ў музеі ў Маскве.

З Наўроцкім у Лекамцова склаліся цёплыя адносіны, захавалася іх ужо паваенная перапіска. Сам жа Віктар Аляксеевіч стаў заслужаным урачом РСФСР, пра яго пісалі артыкулы і здымалі фільмы.

Ваенурач 3-га рангу Віктар Лекамцоў

Ваенурач 3-га рангу Віктар Лекамцоў


У закладнікі прапанаваў сябе, жонку і дачок

Быў і такі выпадак: двое савецкіх акружэнцаў абстралялі жаўнера Вермахта. У падобнай сітуацыі, калі ўзгадаць прынцып калектыўнай адказнасці, што працаваў на вайне, усе ружанскія мужчыны апынуліся ў небяспецы. Але і тут айцец Іаан не разгубіўся: пайшоў у камендатуру і паручыўся за ўсіх жыхароў мястэчка, — маўляў, яны не пры справах. А ў якасці гарантыі сваіх слоў прапанаваў у закладнікі… сваю сям’ю: сябе, жонку і ўжо дзвюх дачок (шасці і аднагадовую). На тым справа і скончылася — святару паверылі.

Калі дапамога савецкім ваеннапалонным была легальнай (немцы пра гэта ведалі ды далі дабро), то дапамога яўрэям, якія хаваліся па сутарэннях былога палацу Сапегаў — не. Роўна як і дапамога двум параненым жыхарам вёскі Байкі, спаленай карнікамі, якія з апёкамі прыйшлі да святара. Ёсць звесткі, што айцец Іаан даў прытулак дзвюм жонкам сваіх былых калегаў па ўніверсітэце: мужа адной з іх забілі немцы, іншай — партызаны.

Айцец Іаан Наўроцкі ў Брэсце, 1935 год

Айцец Іаан Наўроцкі ў Брэсце, 1935 год

Трагічны лёс дачкі і загадкавая смерць

Пасля вяртання Саветаў у 1944-м Іаана Наўроцкага не забылі. Святара неаднойчы выклікалі на допыты рознага характару: ці быў у антысавецкіх арганізацыях, як трапіў на тэрыторыю Польшчы і іншае. Але не арыштоўвалі. Затое стваралі цяжкасці дзецям. Старэйшай дачцэ, Лідзіі, занізілі адзнакі падчас заканчэння школы, каб не атрымала медаль, а ў далейшым мела цяжкасці пры паступленні ў Ленінград.

Лёс малодшай наогул трагічны. Мілу не залічылі ў Гродзенскі медыцынскі, бо ў анкеце яна ўказала, што бацька — святар. Дзяўчына ўжо мела парок сэрца, а пасля гісторыі з непаступленнем дадаліся яшчэ нервовыя захворванні — памерла ва ўзросце 19 гадоў. Літаральна праз два месяцы, увосень 1961-га, загінуў пры нявысветленых абставінах і айцец Іаан. Наезд машыны — нячастая з’ява для невялікага мястэчка. У Ружанах казалі, што «ўсё было загадзя спланавана», але родныя адмаўляліся верыць. Матушка, Лідзія Наўроцкая, пражыла найдаўжэй — 83 гады. Яе старшая дачка Ліда нарадзіла двух дзетак.


Таямніца пад «Чырвонай Зоркай»

Расповед пра незвычайны і нават гераічны лёс святара можна было б скончыць, але… Пасля трагічнай смерці айца Іаана родныя выявілі, што акрамя царкоўных узнагародаў, бацюшка меў яшчэ і ордэн «Чырвонай Зоркі». У сям’і вылучылі версію, што ўзнагарода атрыманая за ратаванне і дапамогу савецкіх ваеннапалонных, але гэта малаверагодна. Якая матывацыя была ў святара хаваць ад усіх падобную ўзнагароду, якую меў далёка не кожны афіцэр рэгулярнай арміі, што штурмаваў Кёнігсберг ці дайшоў да Берліна?

Зазвычай, святарам у гады Другой сусветнай вайны ў СССР выдавалі ўзнагароды «За шчырую працу ў гады Вялікай Айчыннай Вайны 1941–1945 гг.» Часам яны маглі атрымаць таксама медалі «За абарону Ленінграда» ці «За абарону Масквы». Зрэдку маглі атрымаць медаль «Партызану Айчыннай Вайны ІІ ступені». У выключных выпадках, як тое было з Патрыярхам Маскоўскім і Усяе Русі Алексіем — ордэн «Працоўнага Чырвонага Сцягу». Даць святару ордэн «Чырвонай Зоркі», баявую (!) узнагароду, адно за дапамогу палонным — нешта надзвычайнае.

Ёсць іншыя варыянты. Ордэн мог быць атрыманы за ўдзел у нейкай баявой аперацыі ў гады Другой сусветнай вайны, пра абставіны якой не было прынята казаць. Альбо, калі браць усе варыянты, айцец Іаан мог дзейнічаць у інтарэсах савецкіх спецслужбаў і да 1939 года — гэта таксама тлумачыла б маўчанне пра пачэсную ўзнагароду нават у сямейным коле. Ёсць і яшчэ варыянт: з 1944-га па 1957-ы ордэн выдаваўся кадравым ваенным (у тым ліку ГРУ), супрацоўнікам унутраных органаў і дзяржбяспекі за выслугу 15 гадоў у войску ці органах. Але ж — толькі дзеючым і кадравым.

Ні ў якім разе мы зараз не вешаем ярлыкоў: «агент», «супрацоўнік МДБ» і іншае — для гэтага няма падстаў. Наўпрост, без пэўных дэталяў — як тое з палонам і ўдзелам у антысавецкіх фарміраваннях у 1920-м, з таямнічым ордэнам «Чырвонай зоркі» — партрэт Івана Ула­дзіміравіча Наўроцкага быў бы няпоўны. Зрэшты, магчыма, абставіны яго жыцця і смерці некалі стануць больш яснымі для яго нашчадкаў. Пакуль жа дзверы архіваў КДБ зачыненыя, мы можам адно высоўваць версіі.


Фотаздымкі з архіву І. Наўроцкага з прыватных калекцыяў