«Мы — лёд пад нагамі маёра»

Эпатажны панк-гурт звярнуў на сябе ўвагу омскага КДБ. Ягора Летава без усялякіх тлумачэнняў літаральна скралі з кватэры. Пасля адвезлі ў КДБ і дапытвалі па 10–15 гадзін пры свеце лямпаў — дабіваліся прызнання аб супрацоўніцтве з заходнімі спецслужбамі.

З пачаткам перабудовы Савецкі Саюз расквітнеў культурнай разнастайнасцю, пераважна пазычанай з Захаду. Адным з самых жаданых і доўгачаканых парываў свежага ветру перамен была рок-музыка, што да гэтага знаходзілася ў паўзабароненым стане. Напрыканцы 1980-х гадоў быць панкам, рокерам ці металістам стала амаль бяспечна. Але зусім па-іншаму сябе адчувалі тыя, хто адкрыў для сябе пратэстную культуру панк-року ўсяго на некалькі гадоў раней.

У лістападзе 1984-га ў расійскім Омску была заснаваная група «Гражданская оброна». Гэта зараз яны — «легенды рускага панк-року», на чыёй творчасці вырасла цэлае пакаленне познесавецкіх і постсавецкіх нефармалаў. А тады 20-гадовы хлопец, што паўгода таму быў адлічаны з будаўнічага ПТВ, яшчэ не ведаў, што праз 30 з лішнім гадоў стане героем шматлікіх мемаў, а яго песні выйдуць далёка за рамкі панк-субкультуры.

Тады ж ніхто яшчэ не ведаў не толькі слова «мемы», але і не падазраваў пра хуткае прышэсце славутай перабудовы — курс на галоснасць і дэмакратызацыю савецкага рэжыму быў аб’вешчаны толькі ў 1987-м. Таму Ягор і яго сябры пачалі смела іграць свой псіхадэлічны рок, які ва ўмовах правінцыяльнага таталітарызму не мог не быць палітычным пратэстам.

Праз год эпатажны панк-гурт звярнуў на сябе ўвагу омскага КДБ. Музыкаў затрымалі, прытым Ягора Летава без усялякіх тлумачэнняў літаральна скралі з кватэры. Пасля адвезлі ў КДБ і дапытвалі па 10–15 гадзін пры свеце лямпаў — дабіваліся прызнання аб супрацоўніцтве з заходнімі спецслужбамі. Не дачакаўшыся, пайшлі прывычным «брэжнеўскім» шляхам. Басіста гурта «Кузьму» (Канстанціна Рабінава) адправілі ў армію, нягледзячы на тое, што служыць ён не мог па медыцынскіх паказчыках. А Летава літаральна пахавалі жыўцом у псіхіятрычнай лякарні. Там ён прабыў усяго тры месяцы, але запомніў іх на ўсе астатняе жыццё:

«Я знаходзіўся на «ўзмоцненым забеспячэнні», на нейралептыках. Да вар’ятні я баяўся, што ёсць некаторыя рэчы, якія чалавек можа не вытрымаць. На чыста фізіялагічным узроўні не можа. Я лічыў, што гэта будзе самае жахлівае. У вар’ятні, калі мяне пачалі напампоўваць звышмоцнымі дозамі нейралепткаў [...], я нават часова аслеп — я ўпершыню сутыкнуўся са смерцю, альбо з тым, што горш за смерць. Гэта лячэнне нейралептыкамі паўсюль аднолькавае — што ў нас, што ў Амерыцы. Усё пачынаецца з «няўсідчывасці». Пасля ўвядзення празмернай дозы лекаў тыпу галаперыдолу чалавек мусіць мабілізаваць усе свае сілы, каб кантраляваць сваё цела, інакш пачнецца істэрыка, корчы і гэтак далей. Калі чалавек ламаецца, наступае шок; ён пераўтварацца ў жывёлу, якая крычыць, лямантуе, кусаецца. Далей, па правілах, ішла «прывязка». Такога чалавека прывязвалі да ложку і працягвалі калоць, пакуль у яго не перагарала «па поўнай». Пакуль у яго не ўзнікала незваротнай змены ў псіхіцы. Гэта прэпараты падаўлення, якія робяць з чалавека дэбіла. Эфект падобны на лабатамію. Чалавек робіцца пасля гэтага «мяккім», «пакладзістым» і зламаным на ўсё жыццё. Як у рамане «Палёт над гняздом зязюлі». У нейкі момант я зразумеў — каб не з’ехаць з глузду, я мушу тварыць. Я цэлы дзень хадзіў і сачыняў: пісаў апавяданні і вершы...»

Ягор Летаў здолеў выйсці — у адрозненне ад многіх іншых. Дапамагла перабудова: у сакавіку 1986-га чэкісты пачалі прынюхвацца да ветраў, што ішлі з Масквы, і ўжо не дзейнічалі так брутальна, як раней.

Як бы ў «падзяку» органам дзяржбяспекі, Летаў напісаў сваю знакамітую песню «Лёд пад нагамі маёра». Маёр у ёй — мясцовы камітэтчык Мяшкоў, які і адправіў будучую рок-зорку на прымусовае лячэнне. Они не знают, что такое больОни не знают, что такое смертьОни не знают, что такое страх

Они смеются легко, у них живые глазаОни беззащитны, им нравится житьИ они все вместе, и так было всегда

Усё ж, нягледзячы на досвед палітычных рэпрэсій на самым пачатку музычнай кар’еры, з палітычным жыццём у Летава не задалося. Развал СССР і ідэалагічны вакуум не дапамаглі яму сфарміраваць сваю жыццёвую пазіцыю, якая б выходзіла за рамкі «далоў усё!». Напрыканцы 1980-х гадоў ён пазіцыянаваў сябе як анархіст. У 1994-м — уступіў у НБП Эдуарда Лімонава, а ўжо ў 1999-м гастраляваў у падтрымку чырвона-карычневай «Трудовой России» Віктара Анпілава — што выглядае ўвогуле парадаксальна, улічваючы, як сам Летаў пакутаваў ад СССР.

Аднак ужо ў 2004 годзе спявак адхрысціўся ад любых палітычных сіл і праектаў. Свет палітыкаў, дзе дамінуюць цвёрдыя сэнсы, усталяваныя рамкі, і дзе свабодная воля індывіда часта адступае перад воляй улады, аказаўся яму яўна не па зубах — што, у прынцыпе, натуральна для творчай асобы.

Ягор Летаў памёр у 2008 годзе. Спынілася сэрца. Хаця хтосьці кажа — ад атручвання алкаголем. Зараз пра яго палітычныя пертурбацыі ўжо мала хто ўзгадае. Але антысістэмны пафас яго песень і гісторыя рэпрэсій супраць музыкаў у таталітарнай дзяржаве будуць актуальныя яшчэ доўга.

Мы зараз скардзімся: спевакам з апазіцыйнай рэпутацыяй не даюць выступаць адкрыта, не пускаюць на тэлебачанне. Усё гэта, канешне, дрэнна. Але ўсё ж не ідзе ні ў якое параўнанне з трыма месяцамі ў «дурцы» пад галаперыдолам. І, незалежна ад палітычных поглядаў, варта аддаць належнае сілы волі таго, хто, нягледзячы на гэтае пекла, выйшаў і працягнуў сваю справу.

У таталітарнай сістэме вельмі цяжка, амаль немагчыма, стаць рэвалюцыянерам на барыкадах. Але ж стаць, маючы смеласць і адчуванне ўласнай годнасці, тым самым лёдам, на якім паслізнецца чарговы служка зла, — цалкам магчыма.
Когда я с ними — я перестаю умиратьУ них открытые руки и цветные словаОни дышат травой и им на всё наплеватьА майор идёт их уничтожать

Пока мы существуем — будет злой гололёдИ майор подскользнётся, майор упадёт